۲۱۸۱

در حوزه ی سعدی پژوهی که اخیراً گریبانگیرم شده از میان آثار و  نقطه نظرات قدما و متأخرین،یکی از جذاب ترین بحث ها برام، بحث سفرهای سعدی ست.

شاید این حجم سفردوستی و علاقه وافر به جهانگردی که در خودم هست این کنجکاوی رو در من دامن زده که سعی کنم بفهمم اینکه سعدی در گلستان و بوستان از حکایتهاش از مشرق تا مغرب صبحت کرده، تا چه حد می‌تونه دست آورد سفرها و جهانگردی های خود سعدی باشه و نه خیالات ادبی شاعر.

گرچه متأخرینی مثل هانری ماسه یا جان بویل بر این باورند که سعدی حدود سی سال در جای جای جغرافیایی که عیناً در گلستان و بوستان نقل شده، در سفر بوده ( چه ایرانگردی چه جهان‌گردی) به هرحال این موضوع همچنان جای بحث داره.

بنابر پژوهش های ماسه و دیگران، سعدی تقریبا دنیای مدرن اون زمان رو چرخیده ( یعنی از مشرق، افغانستان و خوارزم و هندوستان و تا مغرب ، سوریه و عربستان حجاز الجزیره و حبش و یمن و مراکش تا عراق و آناتولی و جزیره کیش و... )

اما از نظر دکتر محمد علی همایون کاتوزیان در کتاب سعدی شاعرعشق و زندگی*،  مصراع  «مرا در نظامیه ادرار* بود...» قابل استنادترین و باورپذیرترین حکایت در گلستان و بوستان از شرح سفرهای سعدی ست. یعنی من در مدرسه نظامیه بغداد درس می خواندم و بورس شده بودم.

یعنی سعدی قطعا در عراق بوده و بالطبع بر اساس پژوهش های دیگران، علی اصغر حکمت و خود دکتر کاتوزیان در بخش های مختلف کتابی که ذکر کردم و خیلی هم مشغولم کرده، در این که سالهای متمادی سعدی در سفر بوده شکی نیست...

اما برخلاف ماسه و بویل و خزائلی و حتی حکمت، تعدد سفرهای سعدی به شرحی که خودش در گلستان و بوستان نقل کرده، محل تردید و حتی بعضاً غیر قابل باور و قبول ه.

یعنی صرفا نقلِ ادبی و جنبه آموزندگی ش هست که محل اعراب داره.که به معنای دروغ زنی سعدی هم نیست ابدا. چون در ادبیات خیال حق داره تا ورای مرزها حرکت کنه و از هندوستان و خاور دور و اروپا و کره ماه هم نقل حکایت بگه.و سعدی از گذر نبوغ قابل تحسینش هم از این حق بی نصیب نبوده. بلکه اتفاقا بخوبی و چیرگی و بطور باورپذیری بهره هم جسته.

از نقطه نظر دکتر کاتوزیان، از شرح سفرهای سعدی، به همان میزانی که سعدی ، نقل حکایت کرده، سفر نکرده...اما قطعا در عراق و سوریه و عربستان بوده و احتمال اینکه در کشورهای آفریقایی از جمله مصر هم بوده باشه کم نیست.و حتی در ایران علاوه بر قطعیت حضورش  در شهرهای اصفهان و همدان ، در جاهای دیگر از جمله آذربایجان هم احتمال داشته که سفر کرده باشه.

اما خب صرفنظر از این نظریات ، سعدی و سعی و توان ش در سفر کردن در ساختن سعدی، از سعدی بی تأثیر نبوده...اون هم با سختی و‌مشقت سفر کردن در آن زمان از گذر بیابان ها و پای پیاده...واقعا در خلق اون نبوغ بی تأثیر نبوده...

درواقع خلق «شاعر عشق و زندگی» از سعدی...

وجودم به تنگ آمد از جور تنگی

شدم در سفر روزگاری درنگی

برون جستم از تنگ ترکان چو دیدم

جهان درهم افتاده چون موی زنگی

چو باز آمدم کشور آسوده دیدم

ز گرگان به در رفته آن تیز چنگی

چنان بود در عهد اول که دیدی

جهانی پر آشوب و تشویش و تنگی...

سعدی رو در اوایل ایام جوانی بخاطر اندیشه های ضدزن ش کنار گذاشتم و تمام شیفتگی من در ابیات به پای حافظ و خیام ریخته شد...

اما حقیقتا نمی تونم انکار کنم که سعدی یک نابغه ست بویژه در تصویرسازی قبح و حُسن آموزه های اجتماعی و اخلاقی و حتی روان‌کاوی... 

سخن کوتاه کنم که:

یکی گفت از این شیرین نفس/در این شهر سعدی شناسیم و بس.‌.

*سعدی شاعر عشق و زندگی، دکتر محمد علی همایون کاتوزیان، نشر مرکز، چ دوم، ۱۳۹۳

*ادرار: مستمری،وظیفه بورس، نفقه (تحصیل)